Άγραφα

I

Γεωγραφική (2.600 τ. χλμ.) και ιστορική περιοχή, προέκταση της νότιας Πίνδου. Οι κάτοικοί της είναι σκορπισμένοι σε 126 χωριά (που τα περισσότερα δεν είναι συγκεντρωμένοι οικισμοί, αλλά διάσπαρτα σπίτια και καλύβες). Συνορεύει στα Β με τον νομό Τρικάλων, στα Ν με τις πρώην επαρχίες Τριχωνίδας και Φθιώτιδας και με τον δήμο Καρπενησίου, στα Α με την πεδιάδα της Καρδίτσας και την πρώην επαρχία Δομοκού και στα Δ με τον Αχελώο. Το τμήμα των Α. που βρίσκεται στον νομό Ευρυτανίας λέγεται Ευρυτανικά Ά. Το άλλο, στον νομό Καρδίτσας, Θεσσαλικά. Στα Ά. ανήκουν και 4 χωριά της ορεινής Φθιώτιδας. Τα Ά. ουσιαστικά είναι ένα σύνολο ορεινών όγκων, με ψηλότερο τον Τυμφρηστό ή Βελούχι (2.315 μ.) στο νότιο τμήμα. Ακολουθούν: Καράβα (2.184 μ.), Ντελιμίδι (2163 μ.), Ά. ή Βουτσικάκι (2.154 μ.) στο κέντρο, ενώ δυτικότερα Καλόγηρος (2.043 μ.), Φτέρη (2.128 μ.), Αφορισμένη (1.918 μ.), Ζουρνάτα (1.899 μ.), Καραβούλα (1.863 μ.), Τύμπανος (1.750 μ.). Τα πετρώματα που κυριαρχούν είναι ο ασβεστόλιθος και περισσότερο ο φλύσχης, που η σαθρότητά του –μαζί με τις απότομες κλίσεις των βουνών και τις χαραδρωτικές διαβρώσεις– αποτελεί την αιτία των συχνών κατολισθήσεων.

Τα Ά. τα διασχίζουν δύο ποταμοί, ο Ταυρωπός ή Μέγδοβας (που ο άνω ρους του έχει τώρα εκτραπεί με τεχνητή λίμνη και τα νερά του διοχετεύονται στην πεδιάδα της Καρδίτσας) και o Αγραφιώτης. Το 40% του εδάφους είναι σκεπασμένο με δάση (μόνο τα πεύκα απουσιάζουν) από τα οποία όμως τα μισά είναι παραγωγικά (ετήσια παραγωγή: 30.000 κ.μ. τεχνική ξυλεία)· άλλο 40% του εδάφους καταλαμβάνουν πενιχροί βοσκότοποι. Η οικονομία της περιοχής βασίζεται κυρίως στην κτηνοτροφία.

Ιστορία. Η περιοχή των Α., απομονωμένη και απρόσιτη (η μεγαλύτερη κατ’ ευθείαν απόσταση από τα B προς τα Ν είναι 60 χλμ. και από τα Δ προς τα Α 75 χλμ.), δημιούργησε από τους βυζαντινούς ακόμα χρόνους έως την Επανάσταση μια λιγότερο ή περισσότερο δική της ζωή. Έγινε μια από τις λαμπρότερες εστίες ελευθερίας στην περίοδο της τουρκοκρατίας, αναπτύχθηκε εκεί αξιόλογη παιδεία και γνώρισε άνθηση η θρησκευτική ζωγραφική.

Φυσικά οχυρή περιοχή, αποτέλεσε θαυμάσιο καταφύγιο (από τους τελευταίους βυζαντινούς χρόνους, αλλά προπάντων μετά την Άλωση κατέφυγαν εκεί χριστιανικοί πληθυσμοί) και ασφαλές ορμητήριο. Στους βυζαντινούς χρόνους φαίνεται ότι είχε φορολογική απαλλαγή και προνόμια αυτονομίας και αυτοδιοίκησης (στο γεγονός αυτό αποδίδουν πολλοί την ονομασία Ά.). Πριν ακόμα πέσει η Κωνσταντινούπολη, επί Μουράτ B’ (1421-1451), οι Τούρκοι, επειδή δεν μπορούσαν να την υποτάξουν, της παραχώρησαν ένα είδος αυτονομίας (εδώ ακριβώς φαίνεται πως έχει τη ρίζα του ο θεσμός του αρματολικιού). Με τη συνθήκη του Ταμασίου (1525) επαναβεβαιώθηκε επίσημα αυτή η αυτονομία. Από τον 17o αι., με την πρωτοβουλία φωτισμένων ανθρώπων, λαϊκών και κληρικών (Ευγένιος ο Αιτωλός, Αναστάσιος Γόρδιος, Σέργιος Μακραίος κ.ά.) άρχισαν να ιδρύονται σχολές, ανώτερες και κατώτερες, που εξελίχθηκαν σε κέντρα παιδείας και φυτώρια διδασκάλων του Γένους: Καρπενησίου, Αγ. Παρασκευής, η λεγόμενη Ελληνομουσείον Αγράφων, Φουρνάς, μονής Προυσού κ.ά. Κέντρα παιδείας γίνονται στην ίδια περίοδο και τα 22 μοναστήρια των Α., από τα οποία μόνο δύο λειτουργούν σήμερα, της Παναγίας της Προυσιώτισσας και της Τατάρνας. Την ίδια εποχή άκμασε και η θρησκευτική ζωγραφική, που άφησε ωραία δείγματα τοιχογραφιών και φορητών εικόνων με επιρροές από τη μακεδονική σχολή και κάποτε από την κρητική ή και από την Αναγέννηση (Διονύσιος ο εκ Φουρνά, Παπαδόπουλοι, Δροσινός, Αθανάσιος Ιωάννου κ.ά.). Από τον 18o αι. άρχισαν να αναδεικνύονται στα Ά. μορφές αρματολών, που κορυφώθηκαν με τον Κατσαντώνη και τον Καραϊσκάκη. Τα Ευρυτανικά Ά. ελευθερώθηκαν με την Επανάσταση του 1821, ενώ τα Θεσσαλικά απελευθερώθηκαν το 1881, ύστερα από τρεις εξεγέρσεις (1854, 1867, 1878).

II

Ορεινός οικισμός (υψόμ. 840 μ., 616 κάτ.) του νομού Ευρυτανίας. Αποτελεί έδρα του δήμου Αγράφων.

Η ονομαστή Σχολή Ελληνικών Γραμμάτων των Αγράφων, όπως σώζεται σήμερα.

Ο Τυμφρηστός ή Βελούχι υψώνεται ΒΑ του Καρπενησίου και έχει την ψηλότερη κορυφή (2.315 μ.) στο ορεινό σύστημα των Αγράφων (φωτ. Α. Καββαδία).

Το φράγμα του Ταυρωπού στα Άγραφα (φωτ. Α. Καββαδία).